ચાલો સમયની મશીનમાં બેસીને પાછા જઈએ, ખરું ને? 🕰️ પ્રાચીન ભારતની વાત કરીએ તો, આપણને બે મોટા નામ સાંભળવા મળે છે: સિંધુ ઘાટી સભ્યતા અને આયુર્વેદ. એક તરફ ઈંટોના શહેરો અને સ્નાનાગારો હતાં, તો બીજી તરફ ઔષધિઓ અને આરોગ્યનું જ્ઞાન. પણ શું આ બંને વચ્ચે કોઈ કડી છે? ચાલો, આજે જાણીએ આયુર્વેદ અને સિંધુ યુગ વચ્ચે શું સંબંધ છે. એકદમ સરળ ભાષામાં સમજીએ આ પ્રાચીન ભારતીય ઇતિહાસની રોમાંચક કથા.
સિંધુ ઘાટી: માત્ર ઈંટોનાં ઘરો નહીં, પણ સ્વચ્છતાનું જ્ઞાન
જ્યારે પણ હડપ્પા સંસ્કૃતિની વાત આવે છે, તો સૌ પહેલાં યાદ આવે છે તેમની શહેર-યોજના અને ડ્રેનેજ સિસ્ટમ. પણ એ લોકો માત્ર ઇજનેર જ નહોતા. તેઓ આરોગ્ય પ્રત્યે પણ ખૂબ જાગરૂક હતા. મોહેંજો-દડો અને હડપ્પામાં મળેલા મોટા સ્નાનાગારો એ તેનો સબૂત છે. એક અંદાજ મુજબ, 80%થી વધુ ઘરોમાં ખાસ સ્નાનગૃહો હતાં, જે સ્વચ્છતા પ્રત્યેની તેમની સમજ દર્શાવે છે. અને આ સ્વચ્છતા જ આયુર્વેદિક ચિકિત્સાનો પાયો છે – રોગોથી બચવા માટેની પહેલ.
હું એક વાર એક ઇતિહાસકારને મળ્યો હતો. તેમણે કહ્યું, “જુઓ, સિંધુ લોકોને પાણીનું મહત્ત્વ સમજતા હતું. તેમની ડ્રેનેજ સિસ્ટમ આજના યુગ જેવી હતી.” ખરેખર, એ સમયે પણ લોકો જાણતા હતા કે સ્વચ્છ પાણી અને સાફ-સફાઈ એ સારા આરોગ્યની ચાવી છે. આ વિચાર પછી વૈદિક સંસ્કૃતિમાં પણ ખૂબ જોરશોરથી આગળ આવ્યો.
આયુર્વેદ: સિંધુના જ્ઞાનનું વારસું?
હવે સવાલ ઊભો થાય છે: જો સિંધુ લોકો આરોગ્યવિદ્યા જાણતા હતા, તો શું આયુર્વેદ એ તેમની જ દેણ છે? ઘણા ઇતિહાસકારો માને છે કે હા. સિંધુ સભ્યતાનો કાળ લગભગ 3300 BCEથી 1300 BCEનો છે. જ્યારે આયુર્વેદની શરૂઆત થઈ, તેનો સમય લગભગ 1000 BCEથી 500 BCEનો માનવામાં આવે છે. એટલે કે, સિંધુ સભ્યતા નષ્ટ થયા પછી પણ, તેનું જ્ઞાન મૌખિક રીતે આગળ વહેતું રહ્યું હોવું જોઈએ. એક પીઢી બીજી પીઢીને જ્ઞાન આપતી ગઈ. અને આ જ્ઞાન પછી વેદોમાં લખાયું.
ઉદાહરણ તરીકે, સિંધુ ઘાટીમાં મળેલી કેટલીક મુદ્રાઓ પર કેટલાક વૃક્ષો અને છોડની નક્શી છે. એવું માનવામાં આવે છે કે આ છોડ પ્રાચીન ભારતીય ઔષધિઓ તરીકે વપરાતા હશે. જેમ આજે આપણે તુલસી અને નીમનો ઉપયોગ કરીએ છીએ, તેવું જ ત્યારે પણ થતું હશે. એક રિસર્ચ તો એવું પણ કહે છે કે સિંધુ લોકોને ‘ત્રિદોષ’ (વાત, પિત્ત, કફ)ની સમજ હોવી જોઈએ, કારણ કે તેમની જીવનશૈલી તેને પ્રતિબિંબિત કરે છે.
